Zarząd Związku Miast Polskich z uwagą zapoznał się z projektem Strategii Rozwoju Polski do 2035 r. Cieszy nas, że Rząd dostrzega ważną rolę jednostek samorządów terytorialnego (jst) – w tym zwłaszcza miast – w kształ­towaniu przyszłości Polski. Strategia w wielu miejscach porusza się na poziomie lokalnym – gminnym i powiatowym. Proponuje działania, które mieszczą się w zakresie odpowiedzialności jst. Niepokoi nas jednak, że pomimo to projekt Strategii nie zapowiada żadnych instrumentów finansowych, które pozwoliłyby naszym samorządom rzetelnie włączyć się w dzieło wdrażania tego ambitnego dokumentu.

W tym kontekście chcielibyśmy przede wszystkim dowiedzieć się, czy Rząd przeliczył koszty realizacji celów i priorytetów proponowanej Strategii.

Generalnie zgadzamy się z diagnozą stanu kraju oraz ze strukturą trzech celów (demografia, konku­rencyjność, bezpieczeństwo), wraz z przecinającym je celem horyzontalnym, który akcentuje bliską nam ideę zrównowa­żonego wzmacniania policentrycznej sieci osadniczej. Cieszy nas wyrażona wprost zapowiedź opracowania (we współpracy z jst) i przyjęcia ustawy o zrównoważonym rozwoju miast, która ma zawierać regulacje umoż­liwiające tworzenie związków jst na obszarach funkcjonalnych i metropolitalnych wokół ośrodków miejskich. Zwracamy uwagę, że także i ta ustawa powinna zostać wyposażona w konkretne instrumenty finan­sowe.

Popieramy przedstawiony w Strategii katalog Obszarów Strategicznej Interwencji (OSI) – ale z uwa­gami, które formułują nasze miasta członkowskie.

Poniżej przedstawiamy zestaw wybranych uwag dotyczących różnych zagadnień poruszonych w Stra­tegii.

I. Sytuacja miast średnich (diagnoza, rekomendacje):

Miasta zwróciły uwagę na następujące elementy diagnozy ich stanu obecnego, które prowadzą do konkretnych rekomendacji do Strategii Rozwoju Polski do 2035 r.:

1) kryzys demograficzny (depopulacja, starzenie się społeczności lokalnych);

⭢ Konieczne przeorientowanie lokalnych usług publicznych, zarówno technicznych jak i społecznych;

2) negatywny wpływ migracji wewnętrznych:

a) drenaż najbardziej kreatywnych zasobów ludzkich do dużych ośrodków,

⭢ Konieczne przeciwdziałanie: atrakcyjna oferta pracy i zamieszkania (budownictwo społeczne);

b) suburbanizacja (odpływ mieszkańców na tereny podmiejskie);

⭢ Konieczne mechanizmy koordynacji planowania rozwoju i zagospodarowania przestrzeni oraz zapewnienia równowagi między ochroną interesu prywatnego a wymogami dobra wspólnego.

3) utrata w różnym stopniu ważnych funkcji społeczno-gospodarczych;

⭢ Konieczne podtrzymanie wsparcia dla miast i obszarów tracących funkcje społeczno-gospodarcze (np. poprzez lokalizację nowych inwestycji);

4) nieadekwatny podział administracyjny, w znacznym stopniu odziedziczony po PRL, chaotycznie korygo­wany w latach 1990-92; brak realnych narzędzi współpracy ponad granicami, konflikty graniczne.

⭢ Konieczna jest pilna analiza funkcjonalna obecnego podziału administracyjnego, dokonanie najważ­niejszych korekt odgórnie (np. gminy obwarzankowe), w sposób zapewniający realizację art.15 ust.2 Konstytucji RP^[1], a także wprowadzenie zasady systematycznego jego przeglądu i dokonywania niezbęd­nych korekt w oparciu o kryteria funkcjonalne (rozwojowe), co najmniej raz na kadencję.

⭢ Konieczne jest szybkie wprowadzenie w ustawie o zrównoważonym rozwoju miast nowego narzę­dzia współpracy ponad granicami – związku rozwojowego, który umożliwi wspólne planowanie i wdra­żanie ponadlokalnej (subregionalnej) polityki rozwoju.

5) brak spójności polityki przestrzennej, skutkujący kosztowną, niekontrolowaną suburbanizacją;

⭢ Konieczne jest uspójnienie polityki przestrzennej w miejskich obszarach funkcjonalnych, które może zapewnić wspólna polityka rozwoju ponadlokalnego w ramach związków rozwojowych; podkreślamy, że główne docelowe instrumenty planowania przestrzennego w związkach rozwojowych na obszarach funkcjonalnych i metropolitalnych powinny być ulokowane na tym właśnie szczeblu, nie zaś na szczeblu regionalnym, który może mieć rolę wspierającą.

6) brak mechanizmów sprawiedliwego finansowania usług publicznych, realizowanych ponad granicami administracyjnymi,

⭢ Konieczne jest wprowadzenie obowiązku ponoszenia kosztów lokalnych usług publicznych, zwłasz­cza oświatowych (w tym celu należy rozszerzyć rozdział 4 ustawy o finansowaniu zadań oświatowych, obej­mujący obecnie tylko przedszkola, na wszystkie placówki oświatowe), świadczonych na rzecz odbiorców z gmin sąsiednich, finansowanych lub dofinansowywanych ze środków własnych gmin i powiatów.

⭢ Ponadto rekomendujemy takie podejście do obszarów funkcjonalnych i metropolitalnych, które dostrzeże w nich podstawowe ośrodki wzmacniania odporności, bezpieczeństwa oraz konkurencyj­ności całego Państwa. Służyć temu mogłyby instrumenty wspierające tworzenie ich suwerenności zasobowych (czyli wyposażania ich we własne źródła wody pitnej, żywności, energii, ciepła itp.) oraz ukierunkowane terytorialnie działania w ramach polityki konkurencyjności, wspierania nowych technologii, badań i rozwoju itp.

II. Nieuwzględnienie specyfiki niektórych miast średnich w opisach, np.:

• konieczność docenienia strategicznego znaczenia mniejszych portów morskich i ich powiązanie z krajowym systemem transportowym (Kołobrzeg);
• znaczenie ośrodków ważnych dla tożsamości państwowej/narodowej i kulturowej (Gniezno);
• szczególna sytuacja miast poprzemysłowych (Wałbrzych);
• szczególna sytuacja miast uzdrowiskowych;
• ważna rola węzłów komunikacyjnych w rozwoju transportu intermodalnego; miasta subregionalne jako węzły europejskich korytarzy transportowych (Kutno);

⭢ Konieczne jest uwzględnienie w opisach uwag zgłaszanych przez miasta w procesie konsultacji;

III. Niewłaściwa delimitacja obszarów funkcjonalnych miast:

Zamieszczona w projekcie delimitacja miejskich obszarów funkcjonalnych nie odpowiada faktycznym powiązaniom funkcjonalnym. Jest to spowodowane przyjętym przez Autorów założeniem, w myśl którego uwzględniono obszary wskazane odgórnie przez samorządy województw.

⭢ Konieczne jest uwzględnienie uwag miast zgłaszanych w procesie konsultacji; delimitacja powinna być zgodna z faktycznym zasięgiem ich ponadlokalnego oddziaływania.

IV. Bezpieczeństwo energetyczne społeczności lokalnych – priorytet strategii rozwoju:

Miasta podejmują wysiłki na rzecz transformacji energetycznej w całej gospodarce komunalnej. Dążą do samowystarczalności energetycznej. Wprowadzane rozwiązania są oparte na odnawialnych źródłach energii. Rozwój energetyki rozproszonej sprzyja zwiększeniu bezpieczeństwa energetycznego społeczności lokalnych. Ten wysiłek społeczności lokalnych jest marnotrawiony przez absurdalne ograniczenia prawne oraz brak partnerstwa ze strony państwowego monopolu energetycznego.

⭢ Konieczne jest uzupełnienie priorytetów polityki energetycznej o rozwój energetyki rozproszonej, zapewniający wzrost bezpieczeństwa energetycznego społeczności lokalnych. Strategia musi uwzględ­niać strategiczne znaczenie dla odporności państwa szybkiej i skutecznej transformacji energetycznej społeczności lokalnych, w tym zaplanować dokonanie jeszcze w roku 2026 niezbędnych zmian w us­tawie o gospodarce komunalnej i w prawie energetycznym. Zwracamy przy tym uwagę, że charakter rozproszony może mieć także energetyka jądrowa – Strategia kompletnie pomija temat małych reaktorów jądrowych, które mogłyby wspomóc rosnące potrzeby energetyczne ośrodków miejskich.

V. Bezpieczeństwo lokalnej infrastruktury krytycznej:

Projekt przewiduje zbudowanie nowoczesnego systemu ochrony ludności i obrony cywilnej, obejmu­jącego system reagowania, system komunikacji, budowę infrastruktury ochronnej oraz edukację. Zostaną także podjęte działania na rzecz zabezpieczenia infrastruktury krytycznej, zwiększenia cyber­bezpieczeństwa oraz utrzymania bezpieczeństwa żywnościowego kraju. Będą również prowadzone na szeroką skalę inwestycje obejmujące infrastrukturę transportową podwójnego, cywilno-wojskowego (dual-use) zastosowania.

⭢ Konieczne jest zapewnienie w ujęciu priorytetów strategii bezpieczeństwa równowagi między elementami ponadlokalnymi (sieciami) i lokalnymi infrastruktury krytycznej.

VI. Docelowa wizja subregionów:

W projekcie strategii naszkicowano opisy miejskich obszarów funkcjonalnych miast zaliczonych do grupy ośrodków subregionalnych. Uwagi kilku miast (Ełk, Gniezno, Kutno, Kołobrzeg) wskazują, że opisy te nie zawsze są trafne, a przejęta od samorządów województw delimitacja tych MOF wątpliwa. Jest przy tym jasne, że granice subregionów, rozumiane jako zasięg subregionalnego oddziaływania wskazanych ośrodków, będą inne (szersze) niż tereny poszczególnych miejskich obszarów funkcjonalnych.

W projekcie brak definicji oraz sprecyzowanych zadań subregionalnych, co staje się szczególnie istotne wobec zaliczenia do grupy ośrodków subregionalnych zarówno miast na prawach powiatu jak i gmin miejskich bez tych uprawnień.

⭢ Z jednej strony należałoby zatem co najmniej przyznać status miast na prawach powiatu wszystkim wymienionym ośrodkom, ale z drugiej umożliwić im pełnienie funkcji subregionalnych, chociażby tych, które projekt Strategii wymienia (ponadlokalny transport publiczny; rozwój gospodarczy subregionu). Miasta subregionalne mogłyby przejąć od powiatów ziemskich funkcje koordynacji ponadlokalnego transportu publicznego, a także tworzyć – we współdziałaniu z gminami i powiatami subregionu – sub­regionalną strategię rozwoju i odpowiedni model struktury funkcjonalno-przestrzennej, który wiązałby w określonym zakresie lokalne polityki przestrzenne miast i gmin subregionu (strategia subregionu byłaby szczególnym typem strategii ponadlokalnej).

⭢ Niezbędne staje się ponadto dostosowanie podziału na regiony i subregiony statystyczne (NUTS 2 i NUTS 3) do rzeczywistej sytuacji społeczno-gospodarczej w regionach oraz do projektowanej sieci ośrodków subregionalnych. W tym zakresie zasadne jest rozważenie:

• postulatu podziału województwa dolnośląskiego na dwa regiony statystyczne NUTS 2 (podobnie jak w woj. mazowieckim);

• zmiany granic subregionów statystycznych NUTS 3, by zapewnić ujmowanie części danych statystyki publicznej dla obszarów, na których będą tworzone i wdrażane subregionalne strategie rozwoju;

VII. Udział jednostek samorządu terytorialnego w polityce zagranicznej Państwa oraz w kształtowaniu i wdrażaniu polityk Unii Europejskiej:

Zwracamy uwagę na rosnący zakres kontaktów międzynarodowych prowadzonych na szczeblu lokalnym i regionalnym oraz na istotną rolę jst w funkcjonowaniu Unii Europejskiej.

⭢ Dlatego rekomendujemy:

• Włączenie jst, a zwłaszcza korporacji zrzeszających jst do polityki wzmacniania obecności Polski i Polaków na arenie międzynarodowej, w tym w międzynarodowych sieciach i instytucjach.
• Włączenie i wsparcie jst w zakresie prowadzenia lokalnych i regionalnych działań mających na celu przyciąganie wysoko kwalifikowanych migrantów z zagranicy, w tym poprzez wspieranie lokalnej i regionalnej oferty mieszkaniowej i edukacyjnej.
• Wspólne i skoordynowane działania Rządu i korporacji zrzeszających jst na rzecz takiego kształtu Wieloletnich Ram Finansowych UE 2028-2035, które nie tylko utrzymają, ale wręcz wzmocnią zasady partnerstwa i po­mocniczości poprzez m.in.: utrzymanie programów regionalnych; większe niż dotąd alokacje adresowane do miast i ich obszarów funkcjonalnych i metropolitalnych (w tym wzmocnienie ZIT-ów); wyposażenie plano­wanego funduszu konkurencyjności w wymiar terytorialny; gwarancję takich procedur realizujących zasadę partnerstwa, w których zainteresowane podmioty (np. miasta) nie tylko opiniują, ale są współodpowiedzialne za cały cykl życia programów i polityk – od ich kształtowania, poprzez wdrażanie, kończąc na ewaluacji.

Podsumowanie

Wszystkie trzy główne cele polityki rozwoju Polski w nadchodzącej dekadzie obejmują w znacznym stopniu dziedziny, w których realizacji uczestniczą samorządy lokalne i regionalne, jako podmioty wdrażające kluczowe priorytety strategii, albo współtworzące wraz z administracją centralną warunki do ich wdrożenia. Dlatego konieczne jest porozumienie rząd - samorząd, dotyczące wspólnej realizacji Strategii. Powinno ono objąć:

• dostosowanie zakresu decentralizacji spraw i środków publicznych do skali powierzonych zadań, w tym pilne wypracowanie i wdrożenie nowego systemu finansów samorządowych, realnie wzmacniającego sprawczość jst;

• uznanie, że podstawą bezpieczeństwa ludności jest samodzielność społeczności lokalnych, zbu­dowana w oparciu o lokalne potencjały, w tym pogłębienie władztwa jst i tworzenie suweren­ności zasobowych na obszarach funkcjonalnych i metropolitalnych.

Zduńska Wola, 24 października 2025

(-) Arkadiusz Chęciński
WICEPREZES ZWIĄZKU

^[1] „Zasadniczy podział terytorialny państwa uwzględniający więzi społeczne, gospodarcze lub kulturowe i zapewniający jednostkom terytorialnym zdolność wykonywania zadań publicznych określa ustawa”.