Centrum Ochrony Prawnej Finansów ST, Katedra Prawa Podatkowego i Katedra Prawa Finansowego WPiA Uniwersytetu Łódzkiego zorganizowały 7 marca w formule hybrydowej konferencji naukowej „Koncepcja systemu dochodów samorządu terytorialnego w ustawie o dochodach JST”, pod patronatem m.in. Prezydent Łodzi, NIK, łódzkiej RIO oraz ZMP.

Konferencja była w pewnym sensie początkiem debaty ekspertów, podjętej już po wejściu w życie nowej ustawy, choć oczywiście nie sposób było ocenić realnych skutków finansowych nowej regulacji, co będzie możliwe najwcześniej po upływie roku budżetowego.

Przedstawiciele samorządu przypomnieli, że nowa ustawa została przyjęta z pozytywną opinią strony samorządowej KWRiST, przyjętą w związku z zapewnieniem wzrostu dochodów bieżących JST w bieżącym roku o ponad 24 mld zł w porównaniu z sytuacją, jaka miałaby miejsce, gdyby nowej ustawy nie udało się wprowadzić.

Strona samorządowa zgłaszała jednak do projektu liczne uwagi, które pozostają aktualne i będą zgłaszane w toku dalszych prac.

Pierwsze podsumowanie roku 2024

Wiceprezes Naczelnej Izby Kontroli przedstawił ciekawą prezentację, będącą kontynuacją najlepszego podsumowania zmian stanu finansów JST w latach 2018-2023, zaprezentowanego wiosną ubiegłego roku. Uzupełnienie danych o liczby uwzględniające rok 2024 wykazało, że radykalne zwiększenie dochodów bieżących w ubiegłym roku tylko częściowo poprawiło sytuację, do której doprowadził poprzedni rząd. Gdy bowiem w roku 2023 blisko 500 gmin wykazało deficyt operacyjny, rok później utrzymał się on nadal w 222 samorządach lokalnych.

Wzrost subwencji oświatowej o 23 mld zł, udziałów w PIT o blisko 21 mld zł oraz kolejna „kroplówka” (10 mld zł) nie były w stanie zasypać ubytków z lat 2019-2023. A nowa ustawa „dodała” do systemu 24 mld zł, co w znacznej części będzie tylko uzupełnieniem inflacyj­nym.

Uwagi do nowej ustawy

Uczestnicy zwrócili m.in. uwagę na:

• niezrozumiałe wprowadzenie pojęcia „zamożności” JST (przykładowym skutkiem jest m.in. uznanie Łodzi za miasto zamożne przy jednoczesnym nieprzyznaniu tego statusu Poznaniowi, co skutkuje znaczną kwotą subwencji dla stolicy Wielkopolski i brakiem tejże dla Łodzi; takich niewytłumaczalnych porównań sytuacji różnych, podobnych miast jest niemało); brak przejrzystego systemu wyrównawczego;
• brak realistycznej koncepcji finansowania oświaty (łączna kwota „potrzeb oświa­towych” z sufitu w ustawie; stary algorytm podziału tej kwoty; niesprawiedliwa waga wiejska - identyczna dla bogatej gminy podmiejskiej i dla małej gminy wiejskiej, antymotywacyjne wagi dotyczące sieci szkół, oddziałów itp.);
• błędne określenie potrzeb wydatkowych, zwłaszcza rozwojowych i ekologicznych;
• przyjęcie oceny potrzeb wydatkowych na podstawie wydatków z trzech trudnych lat oznacza de facto sprowadzenie potrzeb do bardzo ograniczonych możliwości;
• dyskryminację miast na prawach powiatu w zakresie udział w podatkach dochodowych.

Uwagi systemowe

Uczestniczący w konferencji profesorowie (m.in. Teresa Dębowska-Romanowska, Mirosław Stec, Włodzimierz Nykiel, Paweł Swianiewicz) przypomnieli, że przepisy prawa materialnego nigdy nie zapewniły realizacji podstawowych zasad i gwarancji konstytucyjnych dla finansów JST. Nie jest przestrzegana zasada adekwatności zasilania finansowego do zakresu przekaza­nych zadań. Nie można mówić o samodzielności JST w zakresie podatków i opłat lokalnych, ani o jej sądowej ochronie. Dotyczy to zwłaszcza podatku od nieruchomości, choć po­rów­nanie z sytuacją w Czechach i na Słowacji wypada korzystnie dla Polski. Wciąż nierozwiązany – mimo stosownych wniosków pokontrolnych NIK – pozostaje problem finansowania zadań zleconych.

Prezes łódzkiej RIO, dr Ryszard Krawczyk, zwrócił uwagę na potencjalne niebezpieczeństwo, jakie rodzi przedłużone obowiązywanie przepisu o możliwości niezrównoważenia budżetu operacyjnego JST w kolejnych latach.

NIST podejmuje wyzwanie

W planie prac odrodzonego Narodowego Instytutu Samorządu Terytorialnego na bieżący rok znalazł się m.in. kluczowy z naszego punktu widzenia temat rozwiązań zawartych w nowej ustawie, m.in. w zakresie: mechanizmu finansowania zadań oświatowych („potrzeb oświato­wych”), potrzeb wyrównawczych (w tym „determinanty wydatkowe”), potrzeb ekologicznych oraz autonomii finansowej JST po stronie dochodów. NIST podejmie także analizę spływających danych ze sprawozdań finansowych JST (jeszcze w trakcie bieżącego roku i oczywiście zaraz po jego zakończeniu i podsumowaniu).

(apo)